Chứng khoán phái sinh là gì? Cách chơi chứng khoán phái sinh cho người mới bắt đầu

Chứng khoán phái sinh là thuật ngữ quen thuộc trong đầu tư chứng khoán. Tại Việt Nam, ngày 10/08/2017, thị trường chứng khoán phái sinh chính thức được hoạt động, hình thức hợp đồng tương lai là sản phẩm chứng khoán phái sinh đầu tiên được niêm yết và giao dịch. Vậy chứng khoán phái sinh là gì? Cách chơi chứng khoán phái sinh như thế nào?

Chứng khoán phái sinh là gì?

Chứng khoán phái sinh (tiếng Anh được gọi là Derivatives) theo Luật Chứng khoán số 54/2019/QH14 được định nghĩa: "Chứng khoán phái sinh là công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng, bao gồm hợp đồng quyền chọn, hợp đồng tương lai, hợp đồng kỳ hạn, trong đó xác nhận quyền, nghĩa vụ của các bên đối với việc thanh toán tiền, chuyển giao số lượng tài sản cơ sở nhất định theo mức giá đã được xác định trong khoảng thời gian hoặc vào ngày đã xác định trong tương lai"

Tài sản cơ sở của chứng khoán phái sinh là chứng khoán, chỉ số chứng khoán hoặc tài sản khác theo quy định của Chính phủ được sử dụng làm cơ sở để xác định giá trị chứng khoán phái sinh.

Hiểu một cách đơn giản, chứng khoán phái sinh là một loại chứng khoán được hình thành trên một tài sản cơ sở nhất định. Giá trị của chứng khoán phái sinh phụ thuộc vào loại tài sản mà nó hình thành. Các hợp đồng tương lai chính là đại diện tiêu biểu nhất của chứng khoán phái sinh.  

Chứng khoán phái sinh là loại chứng khoán hình thành trên một tài sản cơ sở

Ví dụ: Giá gạo ngày 1/4 (thời điểm chưa tới vụ thu hoạch) là khoảng 17.000 VNĐ/kg. Với kinh nghiệm lâu năm người trồng lúa, ông A. dự đoán giá gạo nhiều khả năng sẽ giảm trong tương lai khi vào chính vụ thu hoạch. Điều này đồng nghĩa với việc ông A sẽ phải bán giá thấp hơn và lợi nhuận sẽ suy giảm. 

Để tránh rủi ro bị giảm giá, bạn sẽ ký 1 hợp đồng tương lai với ông B. là thời điểm thu hoạch lúa chính vụ (ngày 30/4) ông A sẽ giao hàng cho người mua với giá 17.000 VNĐ/kg theo đúng thỏa thuận, dù giá gạo lúc đó diễn biến ra sao. Đấy chính là hợp đồng tương lai cho tài sản cơ sở là hàng hóa (cụ thể là gạo)

Đặc điểm của chứng khoán phái sinh

• Mỗi chứng khoán phái sinh được thành lập trên tối thiểu một tài sản cơ sở. Giá trị chứng khoán phái sinh này sẽ gắn liền với giá trị của tài sản cơ sở này
• Chứng khoán phái sinh không xác nhận quyền sở hữu với tài sản cơ sở, nó chỉ là sự cam kết về quyền và nghĩa vụ phát sinh trong tương lai giữa hai bên tham gia vào hợp đồng. 
• Chứng khoán phái sinh là công cụ gắn liền với đòn bẩy tài chính, cho nên chứng khoán phái sinh chủ yếu mang tính chất đầu tư vào sự biến động giá trị của tài sản chứ không phải là sự đầu tư vào một loại tài sản thực tế.

Các loại chứng khoán phái sinh

Chứng khoán phái sinh có 4 loại chính sau:

• Hợp đồng kỳ hạn (forward contract): Là loại chứng khoán giao dịch thỏa thuận giữa hai bên tham gia để mua và bán một loại tài sản trong một thời điểm tương lai với mức giá được xác định tại thời điểm hiện tại.
• Hợp đồng tương lai (futures contract): Là một loại hợp đồng kỳ hạn được chuẩn thức hóa, sao cho được niêm yết và giao dịch trên sở giao dịch chứng khoán như một loại cổ phiếu, trái phiếu nhất định.
• Hợp đồng quyền chọn (Options): Là loại hợp đồng mà người nắm giữ hợp đồng có quyền nhưng không có nghĩa vụ mua/bán tài sản cơ sở tại một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá được xác định từ trước.
• Hợp đồng hoán đổi (swaps contract): Là sự thỏa thuận giữa hai bên, trong đó hai bên đối tác trao đổi dòng tiền này lấy một dòng tiền khác của bên kia.

Khi đầu tư chứng khoán phái sinh, nhà đầu tư cần biết và hiểu rõ 4 loại chứng khoán này. Đọc thêm Các loại hình chứng khoán phái sinh để nắm rõ.

Ưu - nhược điểm của chứng khoán phái sinh

Ưu điểm:

- Phòng ngừa rủi ro biến động giá cho các nhà đầu tư khi tham gia đầu tư tài chính

- Giao dịch linh hoạt, nhà đầu tư được trải nghiệm nhiều tính năng như bán khống, giao dịch T+0, chốt lãi/lỗ trong ngày

- Chứng khoán phái sinh có tính thanh khoản cao bởi sản phẩm được niêm yết và giao dịch tập trung trên Sở giao dịch chứng khoán. Việc định giá, khối lượng cũng như giá trị giao dịch được minh bạch, công khai

- Số lượng phát hành và niêm yết của chứng khoán phái sinh không bị giới hạn, nó phụ thuộc vào nhu cầu của nhà đầu tư.

- Thị trường chứng khoán phái sinh cho phép các nhà đầu tư được bán khống, kể cả khi không có tài sản cơ sở

- Tạo lợi thế đòn bẩy cho nhà đầu tư

Nhược điểm:

- Chứng khoán phái sinh có tính rủi ro cao

- Các nhà đầu tư phải thực hiện ký quỹ bổ sung bởi cơ chế thanh toán của hợp đồng tương lai là thanh toán hàng ngày. Các nhà đầu tư phải thực hiện ký quỹ bổ sung ngay khi số tiền trên tài khoản ký quỹ xuống bằng hoặc thấp hơn so với mức duy trì. Nếu không thực hiện ký quỹ bổ sung kịp thời khi có yêu cầu, vị thế của nhà đầu tư sẽ đóng lại, gây thua lỗ, thậm chí dẫn đến phá sản.

Mục đích và ý nghĩa của chứng khoán phái sinh

Chứng khoán phái sinh có ý nghĩa trong đầu tư chứng khoán, được các nhà đầu tư sử dụng cho các mục đích sau:

• Phòng hộ hoặc giảm nhẹ rủi ro trong các tài sản cơ sở, bằng cách tham gia một hợp đồng phái sinh mà giá trị của nó di chuyển theo hướng ngược lại với vị thế tài sản cơ sở của nó. Từ đó triệt tiêu một phần hoặc toàn bộ rủi ro này
• Tạo khả năng tùy chọn trong đó giá trị của phái sinh được liên kết với một điều kiện hoặc sự kiện cụ thể (ví dụ khi tài sản cơ sở đạt được một mức giá cụ thể);
• Có được sự tiếp xúc với tài sản cơ sở khi không thể trao đổi bằng dạng tài sản cơ sở đó 
• Cung cấp đòn bẩy để dù một chuyển động nhỏ trong giá trị tài sản cơ sở có thể gây ra một sự khác biệt lớn trong giá trị của phái sin
• Đầu cơ và thu lợi nhuận nếu giá trị của tài sản cơ sở di chuyển theo cách mà người ta mong đợi. Ví dụ như di chuyển theo một hướng nhất định, nằm ​​trong hay ngoài một phạm vi xác định
• Chuyển phân bổ tài sản giữa các loại tài sản khác nhau mà không làm ảnh hưởng đến tài sản cơ sở, được xem như là một phần của quản lý quá trình chuyển đổi.

Chơi chứng khoán phái sinh như thế nào?

Tại Việt Nam từ tháng 8/2017 chứng khoán phái sinh chính thức hoạt động và đưa vào giao dịch với hình thức hợp đồng tương lai. Tại Việt Nam, phổ biến nhất là 2 sản phẩm hợp đồng tương lai gồm: Hợp đồng tương lai chỉ số VN30 và Hợp đồng tương lai Trái phiếu Chính phủ. Để có thể đầu tư chứng khoán phái sinh, bạn cần thực hiện các bước như sau:

Bước 1: Mở tài khoản chứng khoán phái sinh

Nhà đầu tư thực hiện mở tài khoản chứng khoán phái sinh tại các công ty chứng khoán được phép kinh doanh chứng khoán phái sinh. Cập nhật danh sách các công ty chứng khoán được phép kinh doanh chứng khoán phái sinh tại Việt Nam để đưa ra lựa chọn phù hợp.

Bước 2: Nộp tiền vào tài khoản chứng khoán phái sinh

Nhà đầu tư thực hiện nộp tiền vào tài khoản chứng khoán và tiếp tục nộp ký quý sang Trung tâm lưu ý chứng khoán (VSD). Đây là đơn vị duy nhất có chức năng thanh toán, bù trừ cho các giao dịch chứng khoán phái sinh trên thị trường chứng khoán phái sinh.

Số tiền tối thiểu để giao dịch chứng khoán phái sinh tương ứng với giá trị của một hợp đồng tương lai chỉ số.

Bước 3: Giao dịch chứng khoán phái sinh

Giao dịch chứng khoán phái sinh sẽ diễn ra theo chu kỳ T+0. Nghĩa là giao dịch trong ngày, cho nên nhà đầu tư có thể liên tục được đặt lệnh trong suốt một phiên giao dịch.

Giao dịch Hợp đồng tương lai trong chứng khoán phái sinh sẽ diễn ra 2 chiều vị thế:

• Vị thế mua (Long position): Dành cho nhà đầu tư xác định điểm số hợp đồng tăng để có lời
• Vị thế bán (Short position): Dành cho nhà đầu tư xác định điểm số hợp đồng giảm để có lời

Nhiệm vụ của nhà đầu tư là tính toán và chọn một vị thế phù hợp để kiếm lời cho mình. Sau đó thực hiện chốt giao dịch bằng cách tạo ra vị thế ngược với vị thế ban đầu. 

Hai vị thế trong giao dịch hợp đồng tương lai

Có một trường hợp khác trong giao dịch chứng khoán phái sinh là nắm giữ vị thế đến thời điểm đáo hạn. Thời điểm này số tiền lời lỗ xác định dựa trên tài sản cơ sở. Tại vị thế mua, nếu bạn nắm giữ hợp đồng tương lai và tài sản cơ sở cao hơn vị thế bạn nắm giữ sẽ tạo ra lợi nhuận. Với vị thế bán, bạn sẽ có lời khi tài sản cơ sở thấp hơn vị thế bạn nắm giữ.

Khi đầu tư chứng khoán phái sinh tại thị trường Việt Nam, người chơi cần chú ý, yếu tố quan trọng là việc xác định được xu hướng của chỉ số VN30. 

Một số nhà đầu tư chứng khoán phái sinh đưa ra lời khuyên đối với yếu tố này như sau:

• Khi chỉ số VN30 trong xu hướng tăng tích cực, diễn biến của các chỉ số hợp đồng tương lai vận động sát với chỉ số cơ sở, các nhà đầu tư nên đặt lệnh Long and Hold. Tức là mở vị thế mua ở vùng giá tốt và giữ đến mục tiêu hoặc khi thị trường có tín hiệu đảo chiều giảm.
• Khi thị trường rơi vào xu hướng giảm, các nhà đầu tư nên thực hiện lệnh Short and Hold, nghĩa là mở vị thế bán ở vùng giá tốt và giữ đến vùng giá mục tiêu hoặc khi thị trường có tín hiệu đảo chiều tăng trở lại.
• Khi thị trường có xu hướng đi ngang, nhà đầu tư nên hạn chế giao dịch và chờ thêm tín hiệu rõ ràng hơn từ thị trường. Nếu thực hiện giao dịch nhà đầu tư nên canh thời gian mua bán chốt lời ngay trong phiên theo diễn biến trên thị trường.

Đừng bỏ qua: Những điều cần chú ý khi đầu tư chứng khoán phái sinh

Cách xem bảng giá chứng khoán phái sinh

Mỗi công ty chứng khoán phái sinh đều có hệ thống bảng giá riêng nằm hỗ trợ cho khách hàng đầy đủ các thông tin về giá, khối lượng và giá trị giao dịch của sản phẩm. 

Khi xem bảng giá chứng khoán phái sinh bạn có thể thực hiện các bước sau:

Bước 1: Truy cập vào bảng giá chứng khoán phái sinh. ví dụ như trang: https://trade.vndirect.com.vn/

Bước 2: Chọn tab "Phái sinh" trên giao diện

Giao diện bảng giá chứng khoán phái sinh

Bước 3: Xem các thông tin cơ bản trên bảng giá. Bảng giá phái sinh sẽ cung cấp cho bạn các thông tin sau: 

- Mã hợp đồng

- Ngày tháng hợp đồng đáo hạn

- Giá tham chiếu (màu vàng): Giá tham chiếu của hợp đồng chính là giá đóng cửa của ngày hôm trước.

- Giá trần (màu tím): Mức giá cao nhất của 1 hợp đồng trong phiên giao dịch có thể đạt được.

- Giá sàn (màu xanh biển): Mức giá thấp nhất của 1 hợp đồng trong phiên giao dịch có thể đạt được.

- Độ lệch: Độ lệch với chỉ số VN30

- KL mở (OI): Số hợp đồng đang giữ qua đêm

- Dư mua:

• Giá 3: Mức giá mua hợp đồng cao thứ 3
• KL 3: Khối lượng hợp đồng chờ mua tại mức giá 3
• Giá 2: Mức giá mua hợp đồng cao thứ 2
• KL 2: Khối lượng hợp đồng chờ mua tại mức giá 2
• Giá 1: Mức giá mua hợp đồng cao nhất, Giá tốt nhất bên Mua
• KL 1: Khối lượng hợp đồng chờ mua tại mức giá 1

- Khớp lệnh:

• Giá: Mức giá khớp trong phiên hoặc cuối ngày
• KL: Khối lượng lệnh gần nhất được khớp
• +/-: Chỉ số thay đổi của mức giá thực hiện mới nhất so với giá thực hiện của giao dịch liền trước đó

- Dư bán:

• Giá 1: Mức giá bán hợp đồng thấp nhất, Giá tốt nhất bên Bán
• KL 1: Khối lượng hợp đồng chờ bán tại mức giá 1
• Giá 2: Mức giá bán hợp đồng thấp thứ 2
• KL 2: Khối lượng hợp đồng chờ bán tại mức giá 2
• Giá 3: Mức giá bán hợp đồng thấp thứ 3
• KL 3: Khối lượng hợp đồng chờ bán tại mức giá 3

- Tổng KL: Khối lượng hợp đồng đã được thực hiện trong toàn bộ ngày giao dịch

- Giá:

• Mở cửa: Giá thực hiện tại lần khớp lệnh đầu tiên trong ngày giao dịch chứng khoán phái sinh. Giá mở cửa gồm giá mua và giá bán hợp đồng được xác định theo phương thức đấu giá.
• Cao: Là giá khớp lệnh ở mốc cao nhất trong phiên
• Thấp: Là giá khớp lệnh ở mức thấp nhất trong phiên

- ĐTNN:

• Mua: Tổng khối lượng mà nhà đầu tư nước ngoài mua
• Bán: Tổng khối lượng mà nhà đầu tư nước ngoài bán

Bảng giá chứng khoán phái sinh với đầy đủ các thông tin

Giải đáp các câu hỏi liên quan đến chứng khoán phái sinh

Giao dịch chứng khoán phái sinh là gì?

Giao dịch chứng khoán phái sinh là giao dịch mà nhà đầu tư thực hiện khi đầu tư chứng khoán phái sinh. Theo đó, chứng khoán phái sinh quy định quyền lợi, nghĩa vụ của các bên tham gia hợp đồng đối với việc thanh toán, chuyển giao tài sản cơ sở (nông sản, kim loại, cổ phiếu, trái phiếu) với một mức giá được thỏa thuận trước vào một thời điểm nhất định trong tương lai.

Tài khoản chứng khoán phái sinh là gì?

Tài khoản chứng khoán phái sinh là tài khoản mà nhà đầu tư mở tại các công ty chứng khoán phái sinh để thực hiện giao dịch chứng khoán phái sinh. 

Việc mở tài khoản chứng khoán phái sinh chính là bước đầu tiên khi nhà đầu tư muốn đầu tư chứng khoán phái sinh.

Đáo hạn chứng khoán phái sinh là gì?

Đáo hạn chứng khoán phái sinh hay ngày đáo hạn chứng khoán phái sinh chính là ngày hiệu lực cuối cùng của những hợp đồng phái sinh như hợp đồng quyền chọn hay hợp đồng tương lai. Trong hoặc trước ngày này, nhà đầu tư đã phải quyết định họ sẽ làm gì với vị thế của mình.

Khi một hợp đồng quyền chọn hay tương lai quá ngày đáo hạn thì nó sẽ mất hiệu lực. 

Hợp đồng chứng khoán phái sinh là gì?

Hợp đồng chứng khoán phái sinh là hợp đồng quy định quyền lợi và/hoặc nghĩa vụ của các bên tham gia giao dịch chứng khoán phái sinh đối với việc thanh toán và/hoặc chuyển giao tài sản cơ sở với một mức giá được thỏa thuận trước vào một thời điểm nhất định trong tương lai. 

Đầu tư chứng khoán phái sinh là gì?

Đầu tư chứng khoán phái sinh là là hình thức giao dịch giữa các bên tham gia hợp đồng chứng khoán phái sinh đối với việc thanh toán, chuyển giao tài sản cơ sở với một mức giá được thỏa thuận trước vào một thời điểm nhất định trong tương lai. Chứng khoán phái sinh quy định quyền và nghĩa vụ của các bên tham gia hợp đồng.

Đọc thêm: Những điều cần biết để đầu tư chứng khoán phái sinh hiệu quả

Vị thế trong chứng khoán phái sinh là gì?

Theo quy định tại Điều 3, Nghị định số 158/2020/NĐ-CP về chứng khoán phái sinh và thị trường chứng khoán phái sinh:

Vị thế một chứng khoán phái sinh là trạng thái giao dịch và khối lượng chứng khoán phái sinh chưa đáo hạn mà nhà đầu tư đang nắm giữ tại một thời điểm. Nhà đầu tư mua hoặc bán một chứng khoán phái sinh được gọi là mở vị thế mua hoặc mở vị thế bán chứng khoán phái sinh đó.

Vị thế mở một chứng khoán phái sinh thể hiện việc nhà đầu tư đang nắm giữ chứng khoán phái sinh chưa đáo hạn.

Vị thế ròng một chứng khoán phái sinh tại một thời điểm được xác định bằng chênh lệch giữa vị thế mua và vị thế bán đã mở cửa chứng khoán phái sinh đó tại cùng một thời điểm.

Giới hạn vị thế là vị thế tối đa của một chứng khoán phái sinh, hoặc của chứng khoán phái sinh đó và các chứng khoán phái sinh khác dựa trên cùng một tài sản cơ sở mà nhà đầu tư được quyền nắm giữ tại một thời điểm.

Chứng khoán phái sinh có lừa đảo không?

Bên cạnh chứng khoán cơ sở, chứng khoán phái sinh cũng là loại chứng khoán được quan tâm trên thị trường hiện nay. 

Chứng khoán phái sinh là một loại chứng khoán thường xuyên có mặt trong các cuộc đầu tư mạo hiểm trên thị trường chứng khoán. Loại chứng khoán này quy định quyền lợi và nghĩa vụ của các bên tham gia hợp đồng với thanh toán và chuyển giao tài sản cơ sở với một mức giá được thỏa thuận.

Một số ý kiến cho rằng chứng khoán phái sinh lừa đảo. Điều này xuất phát từ đặc tính rủi ro cao của loại chứng khoán này. Bởi vậy, sản phẩm chứng khoán phái sinh sẽ phù hợp với những người chấp nhận rủi ro cao, giao dịch nhiều, đã có kinh nghiệm đầu tư. Cho nên nếu bạn là nhà đầu tư mới bắt đầu, hãy quan sát thị trường trong 1 khoảng thời gian, sau đó đầu tư với số vốn nhỏ. Đồng thời nắm rõ các ưu nhược điểm của loại chứng khoán này.

Hy vọng với những thông tin trên đây bạn đã nắm rõ về chứng khoán phái sinh, đặc điểm, các loại chứng khoán phái sinh trên thị trường và cách chơi. Từ đó có sự lựa chọn hợp lý khi đầu tư.